Oer the municipality

The municipality Tytsjerksteradiel leit yn it easten fan de provinsje Fryslân. Yin the midsieuwen it was the eighth gritenij fan Eastergoa, ien fan de trije seelannen binnen de hjoeddeistige provinsje.

Syn namme ûntlient de gemeente oan it doarp Tytsjerk. Ta the municipality hearre neist it haadplak Burgum noch 15 doarpen, nammentlik: Aldtsjerk, Earnewâld, Eastermar, garyp, Gytsjerk, Hurdegaryp, Jistrum, Mûnein, Noardburgum, Oentsjerk, Ryptsjerk, Sumar, Suwâld, Tytsjerk and Wyns.

Wenkultuer

Tytsjerksteradiel hat in âlde bewenningsskiednis. Troch ûndersyk is aardich wat bekend oer de bewenning sûnt de ein fan de lêste iistiid. Yn it gebiet om de Burgumer Mar hinne bivakkearren yn dy tiid - om en by 5000 f. Kr. - in pear famyljes. Sy hienen dêr in basiskamp and about 15 kilometers fierderop in stikmannich hunting camps. The minsken wennen yn huts; in skeleton fan bûchsume branches, oerdutsen mei reidmatten en hûden.

Landscape

Karakteristyk foar de gemeente is de grutte fariaasje yn it lânskip. Yn it noarden, near Wyns and Bartlehiem, well-known places yn the skiednis of the alvestêdetocht, we fine it terpelânskip op de hege seeklaai. Wyns, lizzend oan the Dokkumer Ie, was yin the iere midsieuwen the bestjoerlik sintrum of the whole area. Dêr waard it 'rjocht' sprutsen. Trynwâlden, the krite around Gytsjerk, Oentsjerk and Aldtsjerk hinne, is fanâlds known for syn bebosking. That area exercised y in the Golden Era and dêrfoar therefore ek in grutte oanlûkingskrêft út op 'e adel. In oantinken dêroan binne de oerbleaune staten, de grutte lânhuzen fan de Fryske adel.

Leechfean and wettergebiet komme wy tsjin yn it natuergebiet 'De Groote Wielen'. That foarmet in briedplak foar in heel soad wetter- en greidefûgels.

Yn it easten fan de gemeente fine wy in beamwâlelelânskip mei houtwâlen (yn it easten by Eastermar en Jistrum) en beammesingels (Noardburgum e.o.). It uterste súdwesten fan Tytsjerksteradiel bestiet út it ferfeante wettergebiet by Earnewâld. Op de eastlike en súdlike sângrûnen ûntstienen yn de midsieuwen de doarpen Burgum, Hurdegaryp, Sumar, Garyp, Eastermar en Jistrum.

Fanâlds libben de minsken fan de feangraverij, fiskerij, lânbou (foaralal greidbuorkerij, maar ek boubuorkerij) en jacht. Skepnet, seine and jachthoarn yn it gemeentewapen binne in ferwizing nei dy middels fan bestean.

Arm

On March 25, 1818, the municipality krige in wapen mei neikommende omskriuwing:

'Quartered; the first of lazur charged with a scoop net and a scythe, placed like a St. Andrew's cross; the second of silver, charged with a green corn plant; the third also of silver, charged with three trees of sijnopel; the fourth of throat, charged with a black horn. The shield covered with a crown of gold.

Der kin fierder noch oer sein wurde dat it skepnet en de seine fan sulver binne, dat de hoarn in post- or jachthoarn is en dat het wapen in kroan fan trije 'fleurons' hat, mei twa kear trije pearels. The 'corn plant' must represent a reidseame mei trije plommen foarstelle. It wapen bestiet út fjouwer streekkwapens: de seine en it skepnet fan Tytsjerk, it reid fan Sumar, de post- or jachthoarn fan Burgum en de beammen stean foar de trije doarpen yn it gebiet: Oentsjerk, Aldtsjerk and Gytsjerk. Elts doarp hat in beam yn harren wapen.

Flagge

The municipal flagge was fêststeld on November 22, 1984. The flagge was ferdielded yn fjouwer fjilden, elts fjild is fanút de hoeke wei geare yn wyt en read. Yn de wite gearen in grien ikeblêd mei de stâle nei de midden ta rjochte. Yn 'e midden in blau wapenskyld mei dêrop yn giel in jachthoarn mei draachbân.

It âlde part fan it gemeentehûs (front side) is ûntwurpen troch arsjitekt Piet de Vries and datearret út 1935. Oanlieding wie de demolition yn dat jier fan het besteande gemeentehûs, dat op 'e hoekke Noordersingel - Tsjibbe Geartsstrjitte stie.
On fersyk fan it Ryk waard de ferkearswei troch Burgum omlein en moast het Van Sminiahuis út 1770 sneuvelje. As kompensaasje woe het Ryk f 70.000 betelje foar het nije gemeentehûs oan de Raadhuisweg. Arsjitekt Piet de Vries ûntwurp in monumintaal gemeentehûs yn in saaklike sober bakstienstyl. Hy hold him dwaande mei ferskate aspekten, mei dêrûnder ek it ûntwerpen fan het nije meubilêr. The well-known Burgumer beamkwekersfamylje Bosgra was allowed the ynrjochting fan de tún fersoargje.

Yn 1975 konkludearre de ried dat de beskikbere romte yn it gemeentehûs te beheind wie. In tal jierren dêrnei krige arsjitekt Abe Bonnema út Hurdegaryp de opdracht om in nije fleugel te ûntwerpen. Het nije stik út 1985 falt op troch it kontrast mei it âlde gebou. It hat wyt bepleistere muorren en in soad spegelglês. It âlde gebou út 1935 herberget now it bestjoersdiel.

Yn 1992 kaam wer in útwreiding fan het gemeentehûs ta stân. That was necessary to house the offices of the Gemeentewurken. De ried hie in 1990 nammentlik besletten om het gemeentlik apparaat op ien plak ûnder bringen.

The oant tot lêste útwreiding is the publyksromte ticht by the âlde haadyngong. Neist de publyksbaaljes binne dêr de gearkomsteromten te finen. The publyksromte wie yn 2005 klear. It ûntwerp dêrfan en ek dat fan de útwreiding fan 1992 wienen wer skeppings fan arsjitekteburo Bonnema.

It gemeentehûs út 1935 and the Juliana- and Bernhardbank dêr tichtby falle ûn the beskerming fan de Monumintewet.

Aldtsjerk

It doarp has 669 ynwenners. As wey nochris neifreegje hoe't de bosk oan dy frjemde namme komt, hearre wy dat it allegear hat mei steatsobligaasjes út Turkije en Grikelân. Aldtsjerk has in (fan oarsprong N.H.) tsjerke mei in sealtektoer. It's interior is one of the finest examples of a harmonious Protestant church interior with noble influences. The tour and the church from the 12th century have been restored. Yn Aldtsjerk kin jo namme yn it kafee op 'e balke komme, maar then moatte jo winterdeis wol as earste op redens fan Ljouwert yn Aldtsjerk oankomme!

In Aldtsjerk stands De Klinze (boud om en by 1680), foarhinne Aysma State, bewenne troch Hessel van Aysma and letter jonker Hobbe van Baerdt van Sminia. The Cammingha State (fan de Heemstra's) has been there a long time ago. Earer moasten jo, om de tsjerke op it Eysingapaad te kommen, in brede grêft oerstekke, nu hoecht dat net mear.

Burgum

Burgum (10,000 ynwenners) is the largest town in the municipality. Hjir stiet ek it gemeentehûs, maar folle âlder is the romanogoatyske Krústsjerke út de tolfde ieu oan de Nijstêd, wêrfan't de dowestiennen toer nei alle gedachten út de alfde ieu is. It is one of the oldest churches in Fryslân and was restored in 1954. Known was also the kleaster, founded in the late 18th century by the regular canons and dedicated to "Saint Nicholas". The church was the St. Martinustsjerke (on Kleasterloane there is still the Martinushof). In 1580 it must have been located on the Menno van Coehoornwei. Dêr stie doe "het Hooghuis".

Skean foar de tsjerke oer leit in mei strewelleguod beplante hichte: de âlde grêfkelder fan de famylje Nieubuur Ferf. Closer to the center of the village is "De Pleats", a restored farmhouse from 1773, which is now being used as a cultural center. Efter de pleats leit in smûk iepenloftteater, dêr't alle jierren yn juny in iepenloftspul opfierd wurdt. Oan de Hillamawei, en dan sitte wy al yn it west fan Burgum, leit de poppestien, dy't, as wey de ferhalen leauwe meie, al gâns berntsjes op 'e wrâld set hat. Dêrfoaroer stie it slot Hillama, dat om 1744 hinne ôfbrutsen waard.

Deun by the brêge oer it Prinses Margrietkanaal lizze in kuierplak mei in gesellige bisteboel en in iisbaan en oan de oare kant fan de brêge fine wy fierljepskânzen.

Al in pear ieuwen lang stiet Burgum bekend om syn kwekerijen. Yn dat ramt moet de namme Bosgraaf neamd wurde!

Oare bekende Burgumers wiene bygelyks: Hendrik Bulthuis, ûntwerper fan sylboaten, the
and the "Bulthuisjol"; Harmen Sytstra, dy't om 1845 hinne hjir skoalmaster wie en û.o. de "Wâldsang" dichte en Tsjibbe Gearts van der Meulen, Frysk dichter en skriuwer, dy't mei de Burgumer Krante úteinsette.

Earnewâld 

404 ynwenners: one of the longest, but also one of the oldest villages in our municipality is Eastermar. Boppedat wie it yn de 18de ieu it rykste doarp! That was possible because of the feanterijen, which also contributed to the fact that it was one of the best wetter areas of the country. Wettersporters meitsje der drok gebrûk fan; ien fan de hichtepunten is elts jier wer het skûtsjesilen. Yn Tytsjerksteradiel is Earnewâld it twadde doarp mei in eigen skûtsje (mei de letter E), dat yn behear is bij de stifting "It Earnewâldster Skûtsje".

It wetter hat Earnewâld yn it ferline ek gauris ta lêst west. It doarp leit sels wol op in sânrêch, mar fakentiids moast men by 't winter mei boatsjes oer de grintdyk nei Garyp, sa heech stie it wetter. De namme Princenhof is ûntstien doe't Fryske steedhâlders yn de Alde Feanen in jachtslot bouden. "Het kokelhûs fan Jan en Sjut", Flietsteech 16, is in âld feantershúske and it âldste museum fan 'e municipality. Fierder is hjir ek it Skûtsjemuseum te finen.

Eastermar

Eastermar (1590 ynwenners) is in prachtich doarpke tusken De Leien and the Burgumer Mar. Mannich fynst út de prehistoaryske tiid lit ús sjen, dat de hegere parten yn dizze omkriten al betiid bewenne wiene. It oarspronklike doarp hat now the namme "It Heechsân". De âlde toer is nei alle gedachten boud om 1300 hinne; it tsjerkje waard yn de 19de ieu ôfbrutsen. Troch de drokte dy't de feanterijen (De Leien) doedestiids meibrochten, krige it doarp geandewei it plak dêr't it no leit. Eastermar hat yndertiid in fleurich hannelssintrum west mei jiermerken dêr't gâns omgie. Yn 1974 the jiermerk wer op 'en nij ynsteld; de merk wurdt yn juny tagelyk mei het doarpsfeest hâlden.

Typarjend foar dizze omkriten binne de "dykswâlen", het saneamde kûlisselânskip dat ûntststiet als, lykas hjir, begrown wâlen de perselen skiede. Hast nearne binne se sa goed bewarre bleaun as om Eastermar hinne and jo kinne fan tinken wol hawwe that wy der wiis mei wêze moatte!

Feanwâldsterwal 

Neffens de skiednis wie it sa dat het doarp dat ek wol De Wâl neamd wurdt mei in tsjerke, in skipswerf, in kroech en alderhande oare bedriuwkes tal fan minsken oanlutsen dy't harren der te wenjen setten. Sa waakste it doarp en koe it selsstannich wurde. Ast troch it doarp kuierst, yn eardere tiden ek wol diepswâl neamd, dan men kin merkbite dat de bewenners yn it generaal freonlik binne. Ynwenners dy't der hikke en tein binne sille inoar altiten de tiid fan de dei sizze of efkes in praatje oer de hage bygelyks. Ek tidens it doarpsfeest is it te merkbiten dat der in protte mienskipssin is om tegearre it doarp te fersieren.

Sa as oeral ferdwûn mei de komst fan de grutte winkels en mei de komst fan de auto in protte bedriuwkes út it doarp. It kafee hat it allegearre wol oerlibbe en libbet noch als in hert mei boatsjes yn de ferhier dy't mei minsken troch it omlizzende natoergebiet farre. Ek de iisklub Eendracht is nog tige warber en organisearret tal fan aktivities bygelyks the torchlight tour and wedstriden foar leden. Bysûnder is that the brass band Excelsior troch alle tiden hinne noch altiten warber. Fierder is het fytspaad dat de Wâl mei de Trynwâlden ferbynt ek tige aktueel en it lûkt in protte minsken op de fyts oan dy't sa it doarp trochkrúse. De foarrie wenningen bestiet allinnich út keaphûzen en dat docht het doarp wol goed.

Garyp

1940 ynwenners. The ynwenners fan Garyp wenje hjir middenmank in typearjend wâldlânskip mei beamteguod tusken de stikken lân. Foarhinne stiene der stinzen en fersterke pleatsen yn dizze omkriten. Wichtige nammen wiene û.o.: Albada, Galama, Douma, Kinnema, Krootsma, Galckehiem (Binnenrust) and Solcama (Hoogsteins).

Sigerswâld hat ek in tsjerkedoarp west; on it place of the tsjerke it kleaster Sinaï stien, that in 1482 stifte waard troch fiif regularissen. The "âlde tsjerke" fan Garyp wie fan dowestien, mar yn 1835 waard der in nijenien boud. De Garypsters kinne der meielkoar wol wat fan, want yn 'e foarige ieu dug hja selsels in eigen swimbad, deun njonken it doarpshûs ("It Geahûs") oan de Greate Buorren.

Gytsjerk

(2354 ynwenners) Yn it sintrum fan de Trynwâlden leit Gytsjerk, dêr't al om 1100 hinne úteinset is mei de bouw in moai dowestiennen tsjerkje, dat nu ien fan de âldste fan Fryslân is. Gatzerka (Gytsjerk) therefore means: tsjerke of a gea or doarp. Dodo, ien fan de earste grytmannen dy't bekend wurden, must have lived in Gytsjerk in 1242.

Wiis binne de Gytsjerksters ek mei de Atsjebosk. De Ryd, it wetter fan Gytsjerk nei de Grutte Wielen, wie alearen helte grutter en makke dat Trynwâlden wat fansiden lizzen bleaun is. Mar der kaam in brêge oer dat wetter. On the spot of the toll house stands the old mill factory, one of the largest in Fryslân and now a national monument. En dêrnei hat de ferbining mei Swarteweisein bydroegen ta de ûntjouwing fan dizze krite. Just bûten the village is on the bridge yn the Canterlânskedyk nei Ljouwert ta sûnt 2001 the alvestêdemonumint "It sil heve" to finen.

Hurdegaryp

4933 ynwenners. Al wer in doarp dat net ûntstien is op het plak dêr't it no leit! The earste minsken set harren nei wenjen on a bigger piece of sângrûn on the súdkant of what is now the village. Dêr lei ek it earste paad fan Ljouwert nei Grins (the Simmerdyk). The old 13th-ieusque church was burnt down; a few stones still jouwe (in the Koopmansboskje) the place where it used to stand. In 1714 a new church was built in the new neighborhood. Nijsgjirrich are the ornamental bewurke grêfstien út de âlde tsjerke, a stikmennich family pews and a beautiful pulpit. Oant mids 19th ieu hearde Gaestmabuorren ûnder Hurdegaryp (no: Burgum).

Yn de Grovestins dy't dêr stien hat, on Reitsma State and on Bennema State lived lânhearren and heareboeren mei ynfloed! Oer Bennema State the story goes that it has been there all along! How could it be otherwise ferklearre wurde that the cuttings of Bennema State in the time that doctor Bontekoe lived there, opened steefêst iepen at tolve oere at night, even though they had dropped them kreas yn 't slot earlier...? Bennema State is now a house for the elderly.

Oarspronklik wurken de Hurdegarypsters yn de feanterij en de fiskerij, earst letter leine se har ta op it boerebedriuw. Wie it earst in typysk rinteniersdoarp, yn de rin fan 'e tiid is wat langer wat mear in forinzeplak ûntstien. Nei it noarden ta leit it spoar út 1866.

Jistrum

Mei 955 ynwenners. Jistrum is a small village with beautiful buildings and an alderaardichst chapel with a sealtektoer from the end of the century. In pear jier ferlyn is it restaurearre; oarspronklik moetat it in reiden tek hân hawwe. De âlde romanogoatyske styl wurdt wat trochbrutsen troch de beide ruten op 'e súdkant fan de tsjerke. Nei alle gedachten binne dy oanbrocht yn de tiid fan de Reformaasje.

The nammen Ees, Iest (oars wol: Geest) tsjutte hege grûn oan. Dêr sille ek al betiid bewenners west hawwe. Ek Jistrum hie in man mei bysûndere jeften: Joost Wiersma! Hy wie krûdedokter foar minske en bist en die in soad foar it doarp en de muzykferiening. Therefore he is still called "Joost Wiersma". Sels ferstoar Joost Wiersma yn 1927 in the age of 83 years.

Mûnein

682 ynwenners. Mûnein waard earst yn 1948 in selsstannich doarp, foarhinne wie it in part fan Oentsjerk. De namme Trynwâlden hat neat te krijen mei it kostlike ferhaal fan Tryntsjemuoi, maar is in Aldfryske tredde namfal, mei de betsjutting: yn de trije wâlden. En dêr blykt dan ek fuortendaliks út dat wy hjir te meitsjen hawwe mei fan âlds boskige omkriten. Trynwâlden bestie oarspronklik út in sâneilân, alhiel ôfsletten. The sosjaal ynstelde Theodorus van Welderen baron Rengers hat hjir yn 1898 in flaaksfabryk stichte om de wurkgelegenheid yn dizze omkriten ferbetterjen. Oant 1968 hat it fabryk yn bedriuw west. The building is now in use as "Thomas House", a small shelter for people with disabilities. The skoarstien has been restored and bleached as a reminder of its former function.

Noardburgum

2277 ynwenners. Noardburgum waard yn selsstannich doarp. Foarhinne wie it in part fan Burgum. On a map from 1664, on the far side of the "Rydwech na Groeningen" there is almost nothing but heath and more heath: the "Bergumer Heyde". On in in kaart út 1888 steane al twee sânpaden, de tsjinwurdige Sânhústerwei en in sânpaad fan het Swartkrús nei Kûkherne, dat hjoeddedei als Oostersingel stiet bekend en trochrint nei de "Skilige Piip".....Yn 1888 wie tusken dy sânpaden in grut bosk, het "Du Tours"-bosk. Njonken it Swartkrús stiet it ferpleechtehûs "Nieuw Toutenburg" en fierderop oan de Ryksstrjitwei it pompstasjon fan wetterliedingbedriuw Vitens. Bêste klompen ha se yn Noardburgum ek - in besite oan klompmakkerij en klompemuseum Scherjon, dat ûnderbrocht is yn het eardere earmhûs fan 1843, is de muoite wurdich! Fierder wie Noardburgum it doarp van strjitmakkers en reiddekkers. Ien fan dy strjitmakkers wie Abe Brouwer, skriuwer fan mannich Fryske roman, ûnder oaren "Marijke". Fan dy frou makke David van Kampen in byld. It stiet by it doarpshûs "De Balstien".

Oentsjerk

1792 ynwenners. Oena (Onya) is grif in persoansnamme. De âlde tsjerke kaam om 1200 hinne ree. Der hat in tiid west dat wichtige nammen hjir in grutte rol spilen en staten it doarpsbyld behearsken: Heemstra State, Eysinga State (ôfbrutsen yn 1759), Unia State en Stania State. It bûten Stania State was already there in 1664 and the haadgebou fan hjoeddedei dates from 1855. It is a monument. The building is handed over to "Buro Vijn", advisors for urban and rural development. Part of Stania State is also a brasserie, teesinkerij and offisjele troulokaasje. Efkes lins foar in kuierke yn it park, fan arsjitekt Roodbaard, which is lyksa in monumint. Wy sjogge yn 'e fierte de Praktykskoalle foar de Feehâlderij en it Greidebedriuw lizzen.

Ryptsjerk

810 ynwenners. Ryptsjerk is mentioned for the first time as Ripikerka in 1314. It doarp lei doedestiids oan the súdkant fan de saneamde Oosterdijk, krekt efter de wente by it slúske.

Around 1600 hinne wenne hjir dr. Rombertus van Uylenburgh, grytman fan Ljouwert. Syn youngest daughter Saskia smiet yn 1634 de lapen gear mei - en wa soe him net kenne! - It oerwurk fan de tsjinwurdige tsjerke (1757) waard yn 1868 skonken troch dr. Nicolaas Ypeij en het oargel yn 1891 troch mr. Age Looxma Ypeij, dy 't doedestiids eigner wie "Vijversburg" op Swarteweisein.

Sumar

1380 ynwenners. It falt on hokfoar grutte mienskiplike belangen der lizze tusken Burgum en Sumar; beide doarpen reitsje elkoar oan het Prinses Margrietkanaal en de yndustryen oan wjerskanten dêrfan. Sumar is an old village that lies on the border between the sângebiet and leechfean. Foarhinne lei it oan de súdkant fan in lytse mar, dy't letter ien gehiel waard mei de Burgumer Mar, dêrfandinne de namme.

Sumar hie in dowestiennen tsjerkje út 'e tolfte, trettjinde ieu, mar yn 1769 kaam de tsjintwurdige N.H. tsjerke derfoar yn 't plak. O sa moai binne de brânskildere ruten fan Ype Staak.De mûne hat in wichtich plak yn it doarpsbyld. When it is party time, the windmill turns May and hast alle sneontemoarnen wurdt der in mûnderskursus jûn. Jo kinne dy ryklik hûndert jier âlde mûne ek besjen! Underwilens binne wy "de Koekoek" al foarby. Dat wie in útspanning yn de tiid doe't de hynstetram (letter de stoomtram) noch troch Sumar kaam.

Geregeldwei waarden der reizgers ôflevere foar it boerke Knilles Wytzes, that as wûnderdokter ferneamd waard (1837-1905).Master De Vries grew in 1905 in nij soarte ierappels: the Bintsjes. Dy namme kaam fan ien fan syn skoalbern: Bintje Jansma. In 1999 artist Anne Woudwijk made a work of art here that refers to master De Vries and the Bintsje.Sumarreheide (Sumar-súd) consisted by old times of heath-fjilden with a number of spit-chains. Der wurdt war dien om de hjoeddeiske wenmienskip yn stân te hâlden. Fan Sumar ôf kin jo at "Klein Zwitserland" oan de Iestwei del.

Suwâld

673 ynwenners. Suwâld leit wat heger as it lân and sil nei all thoughts tsjinne hawwe to hâlden it ynpoldere lân droech.

As one oer de Monnikenweg it doarp ynkomt, wurdt men fuortendaliks bepaald by the oarsprong fan Suwâld. Mûntsen út it Burgumer kleaster hawwe dyke oanlein. It tsjerkje that still stands there today dates back to the 12th century. It karakteristike Bakkershûs út 1814 by the Prinses Margrietkanaal and it fearhûs út the 18th ieu, both at the "Zuiderend", are the oldest houses in Suwâld. Yn it dykje nei de pont oer it Prinses Margrietkanaal ta is oer in ôfstân fan 70 meter ek het keunstwurk fan Erwin Adema te finen mei het gedicht "Gegrond" fan Benne van der Velde, dy'tsien jier wurke hat hat in pont. Mei it sinnepontsje "Schalkediep", it earste autonoom op sinne-enerzjy rinnende pontsje yn 'e wrâld, kinne jo jo, fan juny oant mei begjin septimber alle dagen fan 10.00-18.00 oere, oersette litte to go nei Garyp.

Tytsjerk

1528 ynwenners. Tytsjerk is fêst wiis mei de omskriuwing "aan dit dorp daer de veerwaghens nae Groeningen end Leeuwarden plysteren, aen 't E. v/d Swarte wech, heeft de gryteni syn naem". That was still the time when the village was called "Thiatzercka" and had an important place. It doarp lei geunstich oan it wetter nei de Middelsee and hie in wichtige rol bij de ôffier fan wetter. De gritenij is hjir yn 'e midsieuwen ûntstien as ferbûn fan doarpen. Fanwegen de strategyske lizzing fan Tytsjerk, ticht bij de Middelsee, is de gritenij dêrom nei alle gedachten Tytsjerksteradiel neamd! Dêrnjonken wie it in ideale jachtgebiet mei dobben en puollen: The Sanjes, Mariadobbe, Ketersweer, Herrewiid, Rypke and miskien Lousmar. Dêrfandinne ek it grutte tal bûtenpleatsen: Vijversburg, Toutenburg, Hanenburg, Woelwijk, Boekema State and Tienkamp. It ynpolderjen fan de wetterskippen hie ta gefolch dat puollen en dobben tichtgroeiden, fan het jachtgebiet hast neat oerbleau, het tal einekoaien weromrûn fan 12 oant 3 en van de bûtenpleatsen allinnich Vijversburg noch bewenne waard. Doe't begin 1800 ek noch de Swarte Wei trochlutsen waard nei Hurdegaryp, kaam Tytsjerk besiden de ferkearsdyk te lizzen.

Wyns

194 ynwenners. Wyns is it lytste doarpke yn 'e municipality. Foarhinne hat it in wichtige rol spile. Yn de midsieuwen wie it it haadplak fan hiel Eastergoa, dêrfandinne ek de namme "distrikt Weningi". Oer de Dokkumer Ie kamen fan alle kanten de grytmannen om yn Wyns harren sittings te hâlden. It rjocht fan Eastergoa stie beskreaun yn it "Karbief foar de heechste rjochtsynstânsje" at Wyns. It doarp is lyts bleaun, ek al wie der earder in mar mei in soad fisk. Wol wennen hjir al hiel betiid minsken; de fynst faninske munten jout dat oan.

Fierder sil Wyns wol lyts bliuwe, benammen om't de Ljouwerter F-16's fierdere útwreiding fan it doarp tsjinhâlde. Bartlehiem is a well-known place in the equestrian world, especially in the alvestêdetroute. Around 1170 the abbot of Hallum founded the nunnery Bethlehem. In the vicinity of Wyns there is also a cove.