Arts and Culture

Yn elts doarp yn 'e gemeente kinne jo ien of mear keunstwurken besjen. Foar in oersicht fan de keunstwurken geane jo nei de webside fan Keunstwurk.

Tytsjerksteradiel is ien fan de grutste gemeenten yn Fryslân. The municipality has in oerflakte of well 16,100 ha. It lânskip is bysûnder ôfwikseljend: fean, wetter, greens and bosk. The municipality has two bysûndere natuergebieten:

• nasjonaal lânskip 'The Noardlike Wâlden';
• nasjonaal park 'De Alde Feanen'.

It nasjonaal lânskip 'De Noardlike Wâlden' ûnderskiedt him troch de spesifike gearhing tusken tusken de ferskillende ûnderdielen fan it lânskip, lykas natuer (floara en fauna), reliëf (bygelyks beekdellingen en terpen), grûngebrûk en bebouwbouwing (sa as doarpsgesichten en forten). Meielkoar fertelle dy eleminten it ferhaal fan it Nederlânske lânskip. The status 'National Lânskip' hâldt yn that der ekstra omtinken is and that der ekstra finansjele middels frijmakke wurde om de saneamde kearnkwaliteiten van de gebieten te behâlden en fersterkjen. The characteristic qualities of the Noardlike Wâlden are:

• lytsskalich patroan fan lintbebouwing, houtwâlen (hege diken), elzesingels mei stadige oergongen nei iepen enklaves dêrtusken (mieden en healân) en pleatslike iezen (ies = gehiel fan stikken boulân om in doarp hinne);
• relatyf ticht netwurk fan houtwâlen en elzesingels;
• ôfwikseling fan skaal and (managed) relief;
• stretching strips oant (pleatslik ûn)regelmjittige blokferkerkeling mei in trochsneed lingte-widthferhâlding fan 1:4 à 1:5;
• strukturearjende eleminten lykas plantings, ierdific eleminten (pingoruïnes, dobbs), lintdoarpen, roads and paths mei leanebeplanting.

It Nasjonaal Park 'De Alde Feanen' is an area where the preservation and development of valuable nature is central. It Nasjonaal Park biedt mooglikheden foar op de natuer rjochte rekreaasje, foarljochting en edukaasje en wittenskiplik ûndersyk. Sjoch foar mear ynformaasje op de webside De Alde Feanen.nl.

Adam Aukes (Dam) Jaarsma 

(1914 - 1991) 

Adam Aukes Jaarsma wie in Fryske skriuwer, dichter en samler fan folksferhalen. Jaarsma wie de soan fan in feehâlder út Eastermar. Hy studearre teology oan 'e ryksuniversiteit yn Grins.

Fanwegen de Twadde Wrâldoarloch hat er syn stúdzje net ôfmakke. Hy waard helppredikant en godstsjinstlearar yn Delfsyl, mar kaam al gau werom nei syn berteplak Eastermar (foto). Neist frijsinnich herfoarme helppredikant ûntwikkele hy him ta Frysktalich skriuwer en dichter. Yn 1954 kriich er foar syn gedicht "Allinne" de Rely Jorritsmapriis, in Fryske literatuerpriis, dy't yn dat jier foar it earst takend waard.

Yn 1989 kriich er de earepenning fan de gemeente Tytsjerksteradiel. Syn bertehûs oan 'e E.M. Beimastrjitte wurdt nei him it Dam Jaarsmahûs neamd. Neist skriuwer and poet wie Jaarsma ek in samler fan âlde folksferhalen. Syn opdrachtjouwer wie it "Volkskundebureau van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen" (KNAW), sûnt 1998 it "Meertens Instituut", in ynstitút that wurden troch it wurk fan skriuwer Voskuil. Jaarsma placed the focus on 15.000 folksferhalen, dy't foar it grutste part ôfkomstich binne út dizze omkriten, de Fryske Wâlden.

Age Looxma Ypeij

(1833 - 1892)

The skiednis fan Age Looxma Ypeij begjint net yn 1833 by syn berte, but ieuwen earder. Syn dûbele namme, gearstald út de namme fan syn heit en syn mem, lit gelyk sjen wat der in generaasje foar him byelkoar kaam: Looxma en Ypeij.

Hy wie it risseltaat fan in alliânsje tusken twa famyljes: the Looxma's and the Ypeij's, in soan fan Nicolaas Ypeij en Baudina Looxma. Both families belonged in the late seventies to the "big bourgeoisie", that is to say that they were members of the noble and patrisyske boppelaach of the municipality (which made about and by 3% of the population). To get there they had to walk a long way in the end and end of the eighth century, a long march around them. Se hienen sukses hân, oare famyljes net.

Yn harren houlik kamen de beide famyljetradysjes byelkoar, dy fan it jild fan de Looxma's en dy fan it ferstân fan de Ypeij's. It yn dy tiid troch Nicolaas Ypeijs skoanheit oankochte Vijversburg wie net folle mear als in hûs by in pleats op in net te grutte kavel. Nicolaas Ypeij made - in the years after the dea fan synoanheit in 1843 - it hûs and letter de grûn, nei de foarm yn elts gefal, sa't dy hjoeddedei binne. Hy bruts de neistlizzende pleats ôf, fergrutte yn in oantal etages het hûs en gekocht omlizzende perselen oan om it park yn Ingelske lânskipsstyl oan lizzen.

Yn 1869 Nicolaas ferstjert and Baudina bliuwt efter mei har soan Age. Yn 1890 Baudina ferstjert and yn 1892 Age, dy't nea troud and thus ek gjin bern hie.

Yn syn testamint mei de wurden "Tot mandenken aan mijne moeder" wurdt û.o. regele dat der in stichting 'Op Toutenburg' oprjochte wurdt dy't as taak hat it park en de filla ûnderhâlden en de buorkerijen yn Tytsjerksteradiel te beheren. Boppedat the foundation must build in 'house with twenty little rooms'. Dy keammerkes wienen bedoeld foar tweintich fan de meast behoeftige echtpearen fan de trije doarpen Tytsjerk, Ryptsjerk en Hurdegaryp. The hûskes binne der hjoeddedei noch en steane op Swarteweisein op it plak dêr't eartiids it slot fan Schenk van Toutenburg stie. De porsleinkolleksje fan de famylje, dy't bestie út 50.000 stiks, waard legatearre oan 'e provinsje Fryslân en hat koart te sjen west yn it Fries Museum. Sûnt 2007 de kolleksje te sjen yn museum Princessehof yn Ljouwert.

Doutzen Kroes

(1985) 

Doutzen Kroes is in ynternasjonal top model. Hja is hikke en tein yn Eastermar. Meastentiids wennet se yn har appartemint yn New York.

Nei't se slagge wie foar de hafû, stjoerde se in pear fakânsjefoto's nei it modelleburo Paparazzi yn Amsterdam. Se woe graach wat byfertsjinje. It smiet mear op as se ferwachte hie, because within two years she was on the same level as other top models. Doutzen rint moadeshows foar Versace, Dolce & Gabbana and Gucci and se is it nije gesicht fan de parfumrige fan Calvin Klein.

Doutzen hat yn 2009 yn Amsterdam de Lifetime Achievement Award wûn. Om't se al op sa'n jonge leeftyd it heechst helbere yn in modellekarriêre berikt hat, wie de sjuery it unanym iens oer it takennen fan de award. Ek waard se útroppen ta Miss Nederland Positief. Se hat dy title te tankjen oan har positive útstrieling; se is nofteren, beskieden en in rolmodel foar young models. In November 2010 she got married in Amsterdam with dj/rapper Sunnery James. On January 21, 2011 harren earste berntsje waard berne, in jonkje, Phyllon Gorré.

Gerrit Hiemstra 

(1961)

Gerrit Hiemstra is in Nederlânske meteorolooch by it NOS-journaal. Hiemstra wurket nei syn stúdzje oan Lânboud University Wageningen yn 1986 yn meteorology.

Nei syn stúdzje begûn hy yn 1986 as meteorolooch at Meteo Consult. In 1995 hy waard fan fan de operasjonele meteorologyske tsjinst fan it KNMI op Schiphol. Yn 1996 hy is by DLV Advysgroep yn Wageningen begûn mei de ûntontwikkeling fan meteorologyske advys- en consultancy-aktiviteiten foar de griene sektor ûn onder de namme DLV Meteo. Ein 2001 binne dizze aktivities fuortset yn de nije ûndernimming WeerOnline.

Neist de waarpresintaasjes by it NOS Journaal wurket Gerrit Hiemstra as meteorologysk consultant mei oan ferskate meteorologyske projekten en is hy ferantwurdlik foar de meteorologyske opliedingen dy't WeerOnline jûn wurde.

Hendrik Bulthuis 

(1892 - 1948) 

Skearbaas and kapper wie der fan syn fak, but syn hert wie faak bij de wettersport. Dêr leine ek syn idealen.

"Hindrik, der leit in frjemde boat op 'e Daam!" Yn 'e doar fan de kapperssaak stiet in jonge. Skearbaas Hindrik Bulthuis hat krekt in klant ynsjippe. Oan skearen komt der lykwols net ta. 

It boadskip fan de jonge hat him sa yn 'e besnijing, date er syn saak útrint en nei de Burgumerdaam ta stekt. Earst wol er de frjemde boat bewûnderje, de feint kin de klant wol helpe".

Dy anekdoate wurdt ferteld oer Hindrik Bulthuis, skearbaas oan 'e Legewei te Burgum. Skearbaas en kapper wie der fan syn fak, maar syn hert wie faak bij de wettersport. Dêr leine ek syn idealen. Jierren hie er der fan dreamd om mear minsken yn steat te stellen om ek oan wettersport te dwaan. That was in that time far from everybody's mind. Boatsjefolk was elite folk. Bulthuis made his ideal real troch it ûntwerpen fan in boat, dy 't ek de lytse man mei op syn minste ien rjochterhân sels meitsje èn betelje koe: de B.M.- er, neamd nei de mar, dêr 't hy graach op tahâlde. It waard net de prikkeboat, sa't guon minsken seinen, mar in stabyl skipke dat mei alle winen sylt en net om te krijen is. This refers to the large B.M.-er (16m2), which he first built in 1922. Mei syn boat hie er sukses: hieltiten faker ferskynde de BM-er op 'e Fryske marren. By ien boat bleau it by Bulthuis lykwols net. Ek ûntwurp en boude er de lytse B.M.-er (12m2), al hielendal in skipke foar de lytse man mei in smelle beurs.

Yn 1942 Bulthuis kaam mei syn tredde boat: the "Bulthuisjol", in fiif meter long boatsje mei 10 m2 seil. The trilogy wie foltôge. Bulthuis, sa wie syn aard, hat syn útfinings net brûkt om der sels beter fan te wurden. Oktroai on 'e models hat er nea oanfrege.

Klaas Koopmans, skilder

(1920 - 2005)

Klaas Koopmans jilde yn Fryslân as ien fan de meast oarspronklike skilders fan syn generaasje. Hy is yn 1920 berne yn Garyp, in doarp that er altyd trou bleaun is.

Nei de legere skoalle hat syn heit him oplaat ta hússkilder. Letter waard er selsstannich skilder yn it doarp. Tekenjen en skilderjen wie fan syn bernejierren ôf syn grutte leafhawwerij.

Hy kriich lessons from Joop Kloek út Twizel and Herman Dijkstra út Grins, but eigentlik hat er himsels foarme en hy ûntwikkele in alhiel ekspresponistyske skildertrant. It Fryske lânskip and the minsken yn syn direkte omjouwing wienen dêrby syn wichtichste ûnderwerp. Ek wie er bekend om syn eigensinnige skilderijen en emosjonele tekeningen dy't er makke fan syn oare pasjinten yn 'e psychiatryske sikehuzen "Zuidlaren" en Frjentsjer. Klaas makke nei WW II diel út fan de Fryske skildersgroep "Yn 'e line".

Wurk fan Klaas Koopmans is û.o. te finen yn 'e kolleksje fan Galerie Koopmans yn Earnewâld; Museum Smallingerland yn Drachten; Museum Belvédère yn Oranjewâld by It Hearrenfean and Museum dr. Guislain yn Gent. In 2000 Klaas Koopmans was named a "Knight of the Order of the Dutch Lion".

Master de Vries 

(1854 - 1929)

Theodorus Marius Theresius van Welderen baron Rengers wie in liberaal politikus en jurist mei in sosjaal each. Hy wie each foar de nije kânsen yn de lânbou. Ek befoardere hy de ôfstreaming fan it Fryske boezemwetter, de droechlizzing fan de Sudersee.

Dêr binne ek publikaasjes fan syn hân oer ferskynd. Rengers made nei syn rjochtestúdzje yn Leien in tal grutte reizen en wurke op it gesantskip yn Parys.
Yn 1895 kaam er te wenjen op Heemstra State yn Oentsjerk (photo).

Doe't er yn Oentsjerk wenne, krige it hâlden fan bijen him yn de besnijing. It foel him ek op dat in soad minsken harren jild rinteleas lizzen hienen. Mei oaren hat Van Welderen yn 1896 de koöperative Foarskot- en Sparbank Trynwâlden oprjochte. Datselde jier wie er belutsen bij de oprjochting fan it koöperative molkfabryk Trynwâlden en omkriten. To count as a stimhawwend member mei he bought in pear kij and set dy by syn arbeider op stâl. Mei de herfoarme dûmny Evers waard as wurkferskaffing in gemeentlike sângraverij opsetten en in skieppefûns.

Yn Belgium seach er dat it bewurkjen fan flaaks yn Fryslân folle better koe. Sa waard yn 1898 in flaaksfabryk opsetten yn Mûnein en letter noch ien yn Noardburgum. Until 1920 a lot of people worked in the factory in Mûnein, which remained in operation until 1968. Yn 1929 wie it dien mei het fabryk yn Noardburgum. Mar yn dat jier nam de gemeente it bedriuw oer. Yn 1939 dat flaaksfabryk lykwols slute. Rengers had to buy Heemstra State and went to live in De Haach. Yn Leien hat er noch kolleezjes jûn oan de universiteit. Oan de ein fan syn libben hat er noch in skoft oan de Emmakaai yn Ljouwert wenne. Flak nei de Twadde Wrâldoarloch is hy dêr ferstoarn. At the Frouwepoartsbrêge yn Ljouwert stands a statue of Van Welderen, which was made by Hildo Krop, who also made the statue of Piter Jelles Troelstra at the Aldehou. Efterop it boarstbyld steane de dichtrigels:

Yn neare tiden hawwe jo yn Fryslâns takomst leaud
Jo knew nije wegen, hawwe dy mei ús begien
And skoander is what jo hjir bouden
And duorsumer is as stien
Is that in folk jins namme earet
And jo tankber bliuwt

Yn Oentsjerk is nog in plakette fan de baron oan 'e gevel fan 'e tsjerke oan 'e Rengerswei. J.P. Wiersma skreau in biografy oer Rengers. It Rengerspark yn Ljouwert is named after the baron.

Theodorus van Welderen baron Rengers

(1867 - 1945)

Theodorus Marius Theresius van Welderen baron Rengers wie in liberaal politikus en jurist mei in sosjaal each. Hy wie each foar de nije kânsen yn de lânbou. Ek befoardere hy de ôfstreaming fan it Fryske boezemwetter, de droechlizzing fan de Sudersee.

Dêr binne ek publikaasjes fan syn hân oer ferskynd. Rengers made nei syn rjochtestúdzje yn Leien in tal grutte reizen en wurke op it gesantskip yn Parys.
Yn 1895 kaam er te wenjen op Heemstra State yn Oentsjerk (photo).

Doe't er yn Oentsjerk wenne, krige it hâlden fan bijen him yn de besnijing. It foel him ek op dat in soad minsken harren jild rinteleas lizzen hienen. Mei oaren hat Van Welderen yn 1896 de koöperative Foarskot- en Sparbank Trynwâlden oprjochte. Datselde jier wie er belutsen bij de oprjochting fan it koöperative molkfabryk Trynwâlden en omkriten. To count as a stimhawwend member mei he bought in pear kij and set dy by syn arbeider op stâl. Mei de herfoarme dûmny Evers waard as wurkferskaffing in gemeentlike sângraverij opsetten en in skieppefûns.

Yn Belgium seach er dat it bewurkjen fan flaaks yn Fryslân folle better koe. Sa waard yn 1898 in flaaksfabryk opsetten yn Mûnein en letter noch ien yn Noardburgum. Until 1920 a lot of people worked in the factory in Mûnein, which remained in operation until 1968. Yn 1929 wie it dien mei het fabryk yn Noardburgum. Mar yn dat jier nam de gemeente it bedriuw oer. Yn 1939 dat flaaksfabryk lykwols slute. Rengers had to buy Heemstra State and went to live in De Haach. Yn Leien hat er noch kolleezjes jûn oan de universiteit. Oan de ein fan syn libben hat er noch in skoft oan de Emmakaai yn Ljouwert wenne. Flak nei de Twadde Wrâldoarloch is hy dêr ferstoarn. At the Frouwepoartsbrêge yn Ljouwert stands a statue of Van Welderen, which was made by Hildo Krop, who also made the statue of Piter Jelles Troelstra at the Aldehou. Efterop it boarstbyld steane de dichtrigels:

Yn neare tiden hawwe jo yn Fryslâns takomst leaud
Jo knew nije wegen, hawwe dy mei ús begien
And skoander is what jo hjir bouden
And duorsumer is as stien
Is that in folk jins namme earet
And jo tankber bliuwt

Yn Oentsjerk is nog in plakette fan de baron oan 'e gevel fan 'e tsjerke oan 'e Rengerswei. J.P. Wiersma skreau in biografy oer Rengers. It Rengerspark yn Ljouwert is named after the baron.

Tsjibbe Gearts van der Meulen

(1824-1906)

Tsjibbe Gearts van der Meulen wie in ferneamd Frysk skriuwer en dichter út de gemeente. Hy is more than hûndert jier lyn ferstoarn, but syn namme libbet noch yn Burgum, net allinne om't er ferneamd, the "Tsjibbe Geartsstrjitte", maar ek troch ferhalen, dy't noch altyd oer him ferteld wurde.

"In nuver man", so wurdt er nog faak neamd. Neist skriuwer en dichter hat Tsjibbe Gearts ek klokmakker, boekhanneler, postbeämte, drukker, redakteur, útjouwer en emigraasje-agint west. Tsjibbe Gearts was a real folk writer. Hy skreau toanielstikken en kluchten, foardrachten, epigrams, ferhalen, sangboekjes, oratoarium teksten en noch folle mear. Mei syn freon Waling Dykstra makke er stikjes foar de Winterjûnenochten 1860-1862. Hy kin karakterisearre wurde as romantikus, mar nayf, mei in boartlike geast. Syn stikjes hingje oer nei it grotesque and hy hie in grutte ferearing foar de adel. Hy wie frijtinker en hung oer nei de Ferljochting. Hy mag graach de nearzige ortodoksy de gek oanstekke. In 1878 he started writing and publishing the "Weekblad voor Tietjerksteradeel en omstreken", letter the "Bergumer Courant". In 1880 he got his own printing office in his house on the "Schoolstraat". That pân doesn't exist anymore. But in 1903 Tsjibbe Gearts lei de earste stien fan it nije bedriuw "De Motor" yn it pân Lageweg 4. De "Bergumer Courant", dy't sûnt 1890 ferskynde, waard dêr doe printe en syn soan Wigger Arnoldus van der Meulen joech lieding oan it bedriuw. Yn 1922 it was renamed by Mr. Lakerveld and, just after that, by Johannes D. Keuning from Leens, printer and hanneler. Sûnt 1938 binne de drukkerij en boekwinkel eigendom fan de famylje Doevendans. Tsjibbe Gearts also made a journey to the Feriene States and served as a frequent visitor; he also died of emigration.